صنعت چاپ و بسته بندی در جهان توسعه یافته جزو صنایع زیربنایی به شمار می آید که نقش بسیار پررنگی نیز در رونق صادرات، تجارت و مراودات اقتصاد بین الملل دارد.برای ترسیم جایگاه این صنعت همین کافی که در حال حاضر کشورهایی در جهان هستند که تنها با تقویت صنعت چاپ تبلیغاتی و بسته بندی توانسته اند حجم زیادی از درآمد ناشی از تجارت جهانی را به خود اختصاص دهند.

اما در مقابل این گروه از کشورها، نقاط دیگری در جهان وجود دارند که علی رغم داشتن مزیت های اقتصادی در تولید بسیاری از محصولات، فقط به دلیل عدم برخورداری از یک صنعت نسبتا تنومند بسته بندی بخش زیادی از بازار مصرفی جهان را به رقبای خود واگذار کرده اند. بدون هیچ تعارفی ایران در رده نخست این کشورها قرار دارد. شواهد موجود نشان می دهد که در حال حاضر برخی از صادرکنندگان ایرانی کالای خود را با قیمتی پایین تر از نرخ های جهانی به کشورهای صاحب نام در صنعت بسته بندی می فروشند و آنان نیز با بسته بندی مجدد این محصولات آنها را تا چند برابر قیمت راهی بازارهای جهانی می کنند.

صنعت بسته ‏بندی در ایران دارای یک ضعف بزرگ است. به عبارتی به دلیل ضعف صنایع بسته ‏بندی در کشور؛ بسیاری از کالاهای غیر نفتی پس از صادرات به کشورهای دیگر مورد بسته‏بندی و صادرات مجدد قرار می‏گیرد و به چندین برابر قیمت به فروش می‏رسد. برای نمونه لازم  است به محصول خرمای صادراتی ایران اشاره شود. این محصول به بهای تقریبی هر تن ۵۰۰ دلار به فرانسه و انگلیس صادر می‏شود و این دو کشور پس از بسته‏ بندی مجدد خرمای وارد شده از ایران؛ نسبت به صادرات مجدد آن به قیمت ۳۰۰۰دلار برای تن اقدام می‏کنند. به این ترتیب اگر این اقدام در ایران صورت بگیرد؛ ۶ برابر سود بیشتر نصیب کشاورزان و فعالان اقتصادی کشور خواهد شد. با بررسی این مثال ساده می‏توان به کاستی‏ها و ضعف‏های مهم موجود در صنایع بسته‏بندی ایران پی برد. از این رو بهترین راهکار مؤثر برای رفع این نقیصه؛ صادرات خرما در بسته‏های بسیار کوچک و غیر فله‏ای و یا ارتقای سطح صنایع بسته‏بندی است.

طبق بررسی‏های به عمل آمده، جمعیت ایران تا سال ۲۰۲۲ (۱۴۰۰ هجری شمسی) به ۱۰۰ میلیون نفر خواهد رسید در حالی که اینک و در سال ۲۰۰۴ کمی کمتر از ۷۰ میلیون نفر است. براین اساس تا سال ۲۰۲۲ تولید محصولات کشاورزی به ۲۲۰ میلیون تن می‏رسد که ۱۰۰ میلیون تن از آن قابلیت صادراتی دارد و می‏تواند به رشد اقتصاد غیر نفتی کشور کمک کند. به همین دلیل لازم است برای ارتقای سطح کیفی تولیدات کشاورزی، بهبود وضعیت صنایع بسته‏بندی و ورود به بازارهای جدید تلاش زیادی صورت گیرد. کلید اصلی رفع این مشکلات و دستیابی به اهداف مورد نظر چیزی نیست جز تبدیل کشاورزی سنتی به مکانیزه صنایع بسته بندی کشورمان میتوانند بخصوص در راه صادرات کالای سنتی کشورمان نظیر زعفران، پسته و زیره ارزش افزوده قابل توجه به وجود آورند. متاسفانه بی توجهی به تاثیر و کارکرد مثبت بسته بندیهای شکیل در بازارهای خرده فروشی داخلی و یا بین المللی، فراوردههای سنتی کشور ما را به سوی رکود سوق می دهد.

ضعف صنایع بسته بندی در سالیان اخیر موجب تشدید صادرات فله ای محصولات و فراورده های با کیفیت کشورمان را فراهم ساخته و از سوی دیگر بی توجهی بعضی از صاحبان صنایع گوناگون به بسته بندی و جاذبه فروش بسته بندی های شکیل در بازارهای فروش، مانع رقابتی شدن کالاهای با مزیت داخلی را فراهم ساخته است.زعفران از جمله کالاهای با مزیت داخلی است که به صورت خرواری و فله ای به کشور اسپانیا حمل میشود. زعفران معطر و ممتاز خاک جادویی و زمردین ایران، با زعفران کاشت اسپانیا و یاکشور پرتغال توام شده و سپس در بسته های زیبای چند مثقالی به سوپر مارکتهای اروپایی و یا فروشگاه های زنجیره ای امریکا عرضه میشود، آن هم با عنوان ویژه أ تولید اسپانیا.

در امریکا و یا اروپا، مصرف کنندگان دیرینه زعفران، از فروشنده سراغ زعفرانهای آتشین ایرانی را می گیرند.

عرضه کننده که کاملا به خدعه و نقش جادویی بسته بندی شکیل واقف است، پاسخ می دهد: فقط زعفران آتشین ایرانی، عطر جذاب و آهنربایی دارد، اگر معطر است و زعفران، بویایی شما را تحریک کرده است، درخرید آن دقیقه ای تردید نکنید، حتما این محصول جذاب و تحریک کننده، ایرانی است!

با اینکه طی دهه گذشته سرمایه گذاری در صنعت بسته بندی بسیار چشمگیر است، اما بهره گیری از ذوق طراحان بسته بندی، در آخرین نقش های خلاق هنوز جا نیفتاده و کیفیت طرحهای بسته بندی، همه گیر نشده است.

ضرورت و جایگاه بسته بندی…

دراین فرصت مناسب به جا است اندکی هم درباره بسته بندی کالاو از جمله لفاف اشیاء هنری- صنعتی دستی مطرح شود. مقوله بسته بندی کالاها خود به عنوان یک صنعت در سطح جهان مورد توجه خاص تولیدکنندگان هر نوع کالا قرار گرفته است چراکه بسته بندی مناسب و جذاب سهم مؤثری در جلب خریداران دارد. در کشور ما متأسفانه از دیرباز و هنوز این صنعت مورد استقبال و استفاده جامع و مانع تولیدکنندگان واقع نشده است. آنجا هم که عمل به بسته بندی می شده یابعضاً می شود، هیچ رعایت اصولی در ارائه آن صورت نمی گیرد. طی چند سال اخیر عمدتاً برخی از تولیدات مثل تنقلات خوراکی و بعضی از تولیدات لبنی در بسته بندی های ظاهرپسند ارائه می شود. بیشتر کالا از هر نوع ازجمله محصولات زراعی در پوشش های غیرعلمی- صنعتی و به شکل کاملاً نامناسب به بازارهای مصرف عرضه می شوند. این غفلت ها درحالی اتفاق افتاده و می افتد که بسته بندی مناسب با طرح و رنگ و نقوش جذاب می توانند مصرف کنندگان و یا رهگذران را ترغیب به کنجکاوی و نهایتاً تمایل به خرید کنند. لفاف اشیای صنایع دستی در صورتی که با اصول علمی، روانشناسی و جامعه شناسی به کار آید، قطعاً شوق زیاد در مردم برای ابتیاع آن به وجود می آورد. لیکن همانطور که در بالا اشاره شد، در ایران آنقدر که تلاش در بازار فروش کالامی شود و بعضاً هم چندان فایده ای ندارد چنانچه اندکی از آن هدف صرف بسته بندی زیبا و جذاب می شد، ضمن رضایت و آسودگی خاطر و تأمین شوق روانی مردم خریدار می شد، قطعاً آن هدف اولیه سهلتر و فزونتر حاصل می شد و یا خواهد شد. «فاطمیان» همچنین در مقام عضو شورای فرهنگ و صنعت پیرامون صنعت بسته بندی و لزوم توجه به آن، به نکته مهمتری اشاره دارد. به گفته وی یکی از ویژگی های محصولات صنایع دستی این است که آنها در اندازه های مختلف ارائه می شوند. لیکن تعدادی از این صنایع دستی در گذر زمان به عتیقه هایی تبدیل می شوند که در طول تاریخ مورد تعامل اقتصادی ارزش های فرهنگی جهانی قرار گرفته و یا در شناسایی و مبادلات مرتبط با فرهنگ و اقلیم های مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.

این گونه محصولات طبعاً به دلیل منحصر به فرد بودن و قیمت بالا، ضرورت بسته بندی مناسب برای حفظ، معرفی و عرضه این تولیدات ذی قیمت می تواند در درجه اول اهمیت قرار بگیرد… یک صنعت دستی که به عنوان سفیر کشور و تولیدکننده آن مطرح است و می تواند فرهنگ مصرف و تولیدمان را به سایر کشورها انتقال دهد، در یک لفاف بسیار معمولی، روزنامه ، کاغذ برش، مقواهای معمولی و یا چوبی پیچیده می شود. حتی گاهی اوقات در کارتن های مصرف شده، نمایی کاملاً تصنعی و غیرحرفه ای به این محصول می دهند. در نهایت با این قبیل برخوردها علاوه بر اینکه محصول از آسیب عوامل فیزیکی و محیطی مصون نخواهد ماند، حیثیت ملی یک کشور زیر سؤال خواهد رفت… به گفته وی، عدم به کارگیری قابلیت های بسته بندی باعث شده محصولات تولیدی صنایع ایران نتوانند مخاطبان بازارهای مختلف داخلی و خارجی را به خود جذب کنند مضاف به آنکه برای ورود به بازارهای جهانی با مشکلات عدیده ای روبه رو خواهند شد… وی معتقد است بسته بندی می باید همواره به عنوان یک نیاز در تکمیل فرایندتکمیل فرایند تولید تا مصرف یک محصول در نظر گرفته شود. تا زمانی که تولیدکنندگان به جایگاه اهمیت و تبعات تأثیرگذار بسته بندی خوب و مناسب در معرفی و عرضه محصولات شان پی نبرند، نمی توان چندان به آینده توسعه بازار و حتی حفظ بازار یک صنعت، خوش بین بود. وی اظهار امیدواری می کند این کمبود و خلأ از فرهنگ تولیدی کشور حذف شود.

آیا تا به حال به این مساله توجه کرده اید که سنگینی سطل زباله هایی که هر شب بیرون از خانه می گذاریم ، بیشتر ناشی از بسته بندی و پوشش مواد غذایی است که مصرف می کنیم

حتی سطل های بزرگ تعبیه شده از سوی شهرداری در معابر عمومی نیز موید این واقعیت است که قسمت عمده ضایعات تولیدی روزانه شهروندان را پلاستیک های بسته بندی مصنوعی تشکیل می دهند.

متاسفانه این ضایعات غالبا در طبیعت قابل تجزیه نیستند و از این روی یکی از آلوده کنندگان زیست محیطی محسوب می شوند.در واقع این مساله، اندیشه محققان را نیز به تولید پوشش های تخریب پذیر جلب کرده است.

تا جایی که پژوهشگران تصمیم گرفتند مواد غذایی را با پوشش های خوراکی تولید کنند. دکتر عبدالرسول ارومیه ای ، عضو هیات علمی و مدیر گروه پلاستیک پژوهشگاه پلیمر پتروشیمی ایران نیز برای نخستین بار در کشور طرح تولید پوشش های بسته بندی خوراکی را ارائه کرده است.

بحث تهیه و اصلاح خواص فیلمهای بسته بندی خوراکی زیست تخریب پذیر از کجا و چگونه آغاز شد؟

در این بحث ۲هدف اساسی مدنظر است: اولا، پیشگیری از آلودگی های زیست محیطی ناشی از ضایعات پلاستیک های بسته بندی مصنوعی ، ثانیا، افزایش ارزش تغذیه ای مواد غذایی بسته بندی شده با توجه به رشد روزافزون مصرف مواد بسته بندی و در نتیجه گسترش صنعت بسته بندی بخصوص پلاستیک های بسته بندی که همه جا و در بسیاری از مواد غذایی ، آشامیدنی ، دارویی و بهداشتی مورد استفاده قرار گرفته است ، ضایعات دور ریختنی آنها موجب افزایش آلودگی های زیست محیطی در کشورهای جهان ازجمله ایران شده است به طوری که در برخی کشورهای صنعتی مانند امریکا حدود نیمی از زباله های شهروندان را زباله های مواد بسته بندی پلاستیکی تشکیل می دهد.

برای جلوگیری از ضرر و زیان های ناشی از ضایعات پلاستیکی چند راهکار پیش بینی شده است ازجمله روشهای بازیافت ضایعات پلاستیک دور ریختنی و تبدیل آنها به محصولات جدید و قابل استفاده برای کاربردهای مختلف و یا این که به گونه ای ساخته شوند که قابلیت تخریب با نور را داشته باشد و یا این محصولات را زیست تخریب پذیر می سازند تا از لحاظ زیست محیطی (تولید پلاستیک ها با طول عمر کنترل شده ، رنگ پذیر، غیرسمی و صددرصد تخریب پذیر باشد).

استفاده از پلاستیک های تخریب پذیر چه مزیت هایی دارد؟

استفاده از پلاستیک های تخریب پذیر در صنعت بسته بندی ، ضمن حفظ خصوصیات پلاستیک های معمولی در طول عمر مفید خود، پس از مدت زمان مشخص به وسیله میکروارگانیسم ها در فرآیند کمپوست به محصولات طبیعی مانند co2، آب ، اتان و بیومس تبدیل می شوند و هیچ گونه اثر منفی زیست محیطی ازجمله عناصر سنگین و مواد سمی بر جای نمی گذارد.

این کار برای اولین بار در اوایل قرن بیستم با تولید فیلم ژلاتینی برای بسته بندی گوشت شروع شد ولی از دهه ۸۰به بعد تحقیق و تولید آنها در امریکا و بعضی کشورهای صنعتی شکل جدی تری به خود گرفت.

متاسفانه در کشور ما ایران کار جدی درباره این نوع فیلمها انجام نشده و یا تحقیقات سطح پایینی داشته است.

پوشش های خوراکی تخریب پذیر به چند دسته تقسیم می شوند و چه خواصی دارند؟پلیمرهای طبیعی از مواد طبیعی ساخته و یا استخراج می شوند و شامل: نشاسته ، سلولز (چوب)، پروتئین، مو، ابریشم، DNA، RNA.

پلاستیک های خوراکی معمولا از پلیمرهای طبیعی و جزئ پلیمرهای زیست تخریب پذیر هستند که بیشتر بیوپلیمرهای پروتئینی هستند و به خوبی می توانند برای بسته بندی مواد غذایی استفاده شوند.

پوششهای (فیلمهای) بیوپلیمری به ۴ دسته کلی یعنی پروتئین ها، پلی ساکاریدها، لیپیدها و پلی استرها تقسیم می شوند.

این پوشش ها بی رنگ ، بی طعم و قابل خوردن هستند، همچنین از نفوذ گازها مانند اکسیژن به درون موادخوراکی جلوگیری می کنند. همچنین آنها مانع از بین رفتن مواد فرار، رطوبت ، مواد روغنی از مواد غذایی می شوند.

بنابراین یک پوشش دهنده و محافظ خوبی برای بسته بندی مواد غذایی و دارویی هستند. فیلمهای خوراکی می توانند حاوی مواد مغذی (مانند ویتامین ها)، مواد نگهدارنده و آنتی بیوتیک ها باشند و به این طریق خواص نگهداری و نگهدارندگی آنها را افزایش می دهند.

این پوشش از چه ترکیبات پروتئینی و گیاهی دیگری ساخته می شوند؟همانگونه که گفته شد این پوششهای پلاستیکی از بیوپلیمرهای پروتئینی ، کربوهیدراتی ، لیپیدی و پلی استری هستند و اغلب از مواد طبیعی مانند: ذرت ، گندم ، سیب زمینی ، سویا و… تهیه و استخراج می شوند.

ارزش غذایی فیلمهای پروتئینی از فیلمهای دیگر بالاتر بوده و خواص تغذیه ای آنها مانند دیگر پروتئین های طبیعی است. این فیلمها می توانند باعث افزایش اسیدهای آمینه ضروری مواد غذایی بسته بندی شده شود.

آیا خوردن آنها عوارض گوارشی به همراه ندارد؟

خیر. هیچ گونه اثر نامطلوب از خوردن آنها به جای نمی ماند البته به شرطی که به صورت بهداشتی تهیه شوند.

از نظر ظاهری سفید یا بی رنگ هستند، طعم و بوی خاصی ندارند البته در برخی موارد باید رنگبری انجام شود.

از پروتئین زئین ذرت با چه مکانیسمی استفاده می شود؟

۱۲-۶ درصد ترکیب ذرت را پروتئین تشکیل می دهد. زئین یکی از پروتئین های ذرت است و در حدود ۷۰ درصد گلوتن ذرت (پرولامین + گلوتلین) را تشکیل می دهد.

آن تنها پروتئین ذرت است که به صورت تجاری استخراج می شود.زئین یکی از پلاستیکهای طبیعی است که در بسته بندی مواد غذایی و دارویی مورد استفاده قرار می گیرد.با این حال روشهایی مختلف برای تولید زئین وجود دارد و اکثر این روشها آزمایشگاهی بوده و و به طور کامل تجاری نشده اند.در سطح آزمایشگاهی معمولا از ذرت آسیاب شده خشک استفاده می شود که در آن زئین فقط در حدود ۴درصد وزن خشک را تشکیل می دهد.

بنابراین راندمان و غلظت زئین در عصاره استخراج شده پایین بوده و بنابراین هزینه های بازیافت و تغلیظ آن در سطح صنعتی گران خواهد بود. در سطح تجاری معمولا آرد گلوتن ذرت (CGM)که یک محصول فرعی در فرآیند تهیه نشاسته از ذرت است به دست می آید. گلوتن ذرت حاوی ۷۰درصد پروتئین است که ۶۰درصد آن زئین است.

گلوتن ذرت یک محصول کم بها بوده و به عنوان خوراک دام استفاده می شود. زئین استخراج شده طی فرآیند فیلم سازی مختلف به فیلمهای ویژه بسته بندی تبدیل می شود. این روشها شامل روش مرطوب و خشک است و البته روش جدید نیمه مرطوب نیز وجود دارد که توسط گروه پژوهشی ما برای اولین بار به کار گرفته می شود.

پوششهای زئینی نسبت به سایر پوشش پروتئینی چه مزیتهایی دارند؟

پوششهای زئینی کاربردهای گوناگون در صنایع مختلف غذایی و دارویی دارد که به مزایای کاربردی آنها اشاره می شود:

۱-جلوگیری از کاهش کیفیت بافتی: در این باره می توان به مثالهای زیر اشاره کرد:در نانها و شیرینی های مغزدار انتقال رطوبت از مغز به پوسته خشک باعث نرم و مرطوب شدن پوسته و سفت شدن مغز می گردد.

در سوپهای آماده ، انتقال رطوبت از اجزای مرطوب به اجزای خشک باعث کلوخه ای شدن و عدم هیدراسیون مناسب در آب می شود.جذب رطوبت در محصولات غله ای تفننی مثل پفک باعث کاهش تردی و پلاستیکی شدن آنها می شود.

۲- جلوگیری از فساد مواد غذایی

۳-حفظ ارزش اقتصادی فرآورده

۴-به تاخیر انداختن جذب و مهاجرت چربیها

۵-جلوگیری از انتقال مواد طعمی و رنگی ماده غذایی به محیط و بین اجزای مواد

ذایی هتروژن

۶-جلوگیری از نفوذ میکروارگانیسم ها به مواد غذایی

۷-افزایش ارزش غذایی محصول

۸-استفاده برای میکروان کپسولاسیون افزودنی های غذایی

۹-حفاظت محصول در برابر صدمات مکانیکی

۱۰-کاهش مقدار ماده بسته بندی و پیچیدگی بسته بندی

روش ابداعی در طرح شما چه برتری هایی نسبت به طرحهای مشابه دارد؟در تهیه فیلمهای خوراکی زئینی ، از پلاستی سایزرهای مختلف برای استحکام و بهبود خواص فیلمهای زئینی استفاده می شود. کارهایی که قبلا انجام شده معمولا از اسیدهای چرب مایع استفاده شده است.

در این کار پژوهشی از قندهای طبیعی و پلی ال هایی مانند سوربیتول به عنوان پلاستی سایزر واز روش غلتک زنی و پرس داغ برای تولید فیلمها استفاده شد که روشی ساده و کم هزینه نسبت به روشهای دیگر مانند روشهای کاستینگ و یا اکستروژن است.

این طرح در حال حاضر در چه مرحله ای است؟

این طرح در مراحل پایانی است و تاکنون نتایج قابل قبولی حاصل شده است.امیداواریم که بتوان از نتایج آن برای آینده برنامه ریزی و برای صنعتی کردن آن اقدام کرد. این نوع پوششها در صنایع مختلف مواد غذایی مانند: شکلات و بیسکویت سازی ، بسته بندی انواع میوه ، گوشت و… با توجه به خواص آنها که قبلا اشاره شد استفاده می شود.